طراحی «سامانه ملی آرای قضایی » از ابتدای سال 1399 به منظور رفع کاستی¬ها و محدودیت¬های سامانه¬های مورد استفاده قبلی و برای تحقق سیاست ابلاغی رییس محترم قوه قضاییه مبنی بر انتشار و نقد حداکثری آرای قضایی در کشور، در دستور کار پژوهشگاه قوه قضاییه و پژوهشکده تخصصی و ذی¬ربط آن، پژوهشکده استخراج و مطالعات رویه قضایی، قرار گرفت و به فضل الهی و با عنایات معصومین خاصه امام حسن مجتی صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین در پانزدهم ماه مبارک رمضان و سال¬روز میلاد کریم اهل بیت، نسخه اول رویتی آن در بستر اینترنت در اختیار عموم قرار گرفت.
با استمرار توفیقات الهی، از آن زمان تاکنون با تلاش خستگی ناپذیر و شبانه¬روزی و بسیار فشرده همکاران محترم، نسخه اولیه دچار تغییرات متعدد و شگرف شده است که در نوع خود بی¬نظیر محسوب می¬گردد.
متن مختصر حاضر، تنها بخشی از برنامه جامع برای تکمیل این سامانه است و ارائه آن با هدف آشنایی مخاطبان محترم به وضعیت کنونی و همچنین افق سامانه موصوف در آینده است.
باید دانست که این نسخه، محصول کار بسیار گسترده پردازش آرای قضایی است که تنها بخشی از آثار آن به اقتضای کاربردهای عمومی ، در نسخه رویتی در اختیار عموم قرار می¬گیرد و به تدریج نیز به قابلیت¬های آن افزوده خواهد شد.
اهم قابلیت¬های کنونی و در دست اقدام این سامانه را در چند محور زیر می¬توان بیان کرد:
1. قرار گرفتن بیش از چهل و یک هزار ( 000/41) رای در نسخه داخلی، برای بازبینی، پردازش و انتشار.
2. قرار گرفتن و انتشار حدود هفده هزار و چهارصد ( 400/17) رای در دسترس عموم.
3. انجام تمام مراحل مربوط به پردازش و انتشار آرای قضایی به صورت یک¬پارچه در این سامانه و بدون کمک مبنایی از سامانه¬های دیگر.
4. امکان ایجاد سطوح صف و ستاد در پژوهشگاه و دادگستری¬های کل کشور برای پردازش و انتشار آرای قضایی.
5. پیش¬بینی حداقل نه(9) صفحه اطلاعاتی با ده¬ها مولفه¬ برای هر پرونده و آرای آن، با امکان تکمیل خودکار و یا دستی مولفه¬ها، از جمله شماره و تاریخ رای، قاضی و مرجع صادر کننده رای، موضوع اصلی و فرعی، نتیجه رای از حیث پذیرش و رد دعوی در شقوق مختلف مبتنی بر نیازهای علمی و اجرایی مخاطبان، با قابلیت جستجو و گزارش¬گیری تکی و ترکیبی در خصوص تمام مؤلفه¬ها.
6. دارا بودن یک کارپوشه داخلی کامل برای کاربران متولی پردازش و انتشار آراء به منظور تسهیل و فرآیند کار و نظارت بر آن.
7. تعیین سطوح دسترسی مختلف و متعدد برای کاربران بیرونی با امکان ارائه نظر و پیشنهاد.
8. امکان گزارش¬گیری¬ متنوع از کاربران بیرونی مبتنی بر تنوع جغرافیایی، مدرک تحصیلی، شغل و غیره با فرض ضرورت ثبت نام کاربران بیرونی برای استفاده از سامانه و ارائه اطلاعات حداقلی از خود.
9. لحاظ ترتیبات امنیتی لازم با توجه به نحوه پیاده¬سازی سامانه در بستر داخلی یا اینترنت برای ورود اطلاعات و همچنین پشتیبانی مستمر و بدون تاخیر از آن.
10. انواع جستجوی ساده و پیشرفته نسبت به اطلاعات وارده شده به سامانه، توسط کاربران درونی و بیرونی.
11. امکان انتقال (convert ) خودکار آرای قضایی از cms قوه قضاییه به این سامانه با هدف کاهش حداکثری انتقال دستی اطلاعات و صرفه¬جویی چشم¬گیر در منابع مالی و نیروی انسانی و افزایش سرعت و دقت لازم در روند کار.
12. دارا بودن قابلیت «کتاب¬ساز خودکار» برای تهیه مجموعه¬های آرای قضایی به صور مختلف از جمله دوره¬ای و موضوعی.
13. امکان ارتقای سامانه با سرعت و دقت مناسب مبتنی بر نیازهای جدید و امکان استفاده از آن در کل کشور با لحاظ رده¬های ستادی و صف در قوه قضاییه.
14. امکان ارتباط و تبادل اطلاعات با سامانه¬های ملی همچون سامانه ملی قوانین و مقررات ریاست جمهوری و سامانه روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران.
در این صفحه امکان «جستجو»ی آراء فراهم است؛ با این توضیح که ضمن تفکیک گروههای سهگانه اداری، حقوقی و کیفری از یکدیگر، جستجو در متن آراء،عنوان و پیام اختصاص یافته به آن به صورت جداگانه یا ترکیبی و نیز به صورت کلی یا در بازههای زمانی خاص قابل انجام است. به علاوه اینکه، امکان انتخاب مرجع صادرکننده رای نیز وجود دارد .
در این صفحه امکان «جستجوی پیشرفته» فراهم است که میتوان آراء را بر اساس مستند قانونی موجود در رأی، شعبه صادرکننده (امکان انتخاب مرجع صادرکننده در جستجوی ساده پیشبینی شده)، نام قاضی صادرکننده جستجو نمود. علاوه بر این، آراء بر مبنای نمایهای که به آن اختصاص داده شده، در این نحوه جستجو، قابل بازیابی است.
در این نوع جستجو برای مرتبسازی جدول یافتهها مولفههای مختلفی از حیث عنوان، تاریخ، گروه، مرجع صدور و صعودی یا نزولی بودن تاریخ پیشبینی شده است.
در این صفحه، آراء از طرق متعدد قابل رؤیت است؛ با این توضیح که بخشی از آرای انتخاب شده مبتنی بر ملاکهای معین شده از بین آرای شعب دادگاه بدوی و دادگاه تجدیدنظر استان، دیوان عدالت اداری و دیوان عالی کشور از سال 1390 به بعد قابل رویت است.
محدوده این آراء در وضعیت کنونی شامل آرای شعب بدوی و تجدید استان تهران، شعب بدوی، تشخیص و تجدید نظر دیوان عدالت اداری و شعب دیوان عالی کشور است و ان شاء الله به مرور ضمن توسعه جغرافیایی آرا به دیگر استانهای کشور،آرای هیات عمومی و هیاتهای تخصصی دیوان عدالت اداری، آرای وحدت رویه هیات عمومی و آرای اصراری هیات عمومی حقوقی و کیفری دیوان عالی کشور، در دستور کار انتشار عمومی قرار خواهد گرفت.
در حال حاضر تعداد بسیار محدودی از آرای وحدت رویه هیات عمومی دیوانعالی کشور و هیات عمومی اصراری حقوقی و کیفری دیوانعالی کشور نیز برای طی روند آزمایشی در سامانه بارگذاری شده است.
در این صفحه با انتخاب عدد مندرج در دایره «دادگاه بدوی» و «دادگاه تجدیدنظر»، آراء صادر شده از مراجع مذکور در استان تهران به تفکیک قابل مشاهده است که به مرور به سایر استانها نیز تسری داده خواهد شد.
در این صفحه با انتخاب آرای دیوان عدالت اداری، امکان مشاهده آراء شعب دیوان، شعب تشخیص، شعب بدوی، شعب تجدید نظر، هیأتهای تخصصی و هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در برخی موارد فراهم گردیده است و در برخی موارد نیز در آینده فراهم خواهد شد.
در این صفحه با انتخاب آرای دیوان عالی کشور، امکان ملاحظه آرای شعب دیوان عالی کشور و آرای وحدت رویه هیأت عمومی و آرای اصراری هیات عمومی حقوقی و کیفری دیوان مذکور قابل رویت است.
لازم به ذکر است که فعلاً در خصوص آرای هیات عمومی وحدت رویه و هیات عمومی اصراری حقوقی و کیفری، تعداد بسیار محدودی رای به صورت آزمایشی بارگذاری شده است و انشاءالله در آینده توسعه خواهد یافت.
در این صفحه امکان مشاهده جدیدترین آرای منتشرشده در سامانه و همچنین پربازدیدترین آراء در آن وجود دارد. در قسمت «آراء و قضات برگزیده» آن دسته از آراء که از دیدگاه کاربران سامانه، بیشترین نظرات و نقد مثبت را دریافت نموده، قابل مشاهده است.
قضات برگزیده، در سامانه ملی آرای قضایی، قضاتی هستند که آرای صادره آنها بیشترین نقد مثبت را در کل دریافت کرده است.
در این قسمت از صفحه اصلی، آراء بر اساس نوع مستندات مندرج در آن، تقسیمبندی شده و با انتخاب هر نوع مستند، آرای موجود مربوط به آن قابل مشاهده است. ضمناً در خصوص هر یک از انواع مستندات، تعداد آرایی که هر نوع مستندات در آن موجود است، احصاء شده و قابل رؤیت است.
قابلیت دیگر موجود در این قسمت، امکان اتصال عنوان مستند به « سامانه ملی قوانین و مقررات ریاست جمهوری» به نشانی «www.qavanin.ir » از طریق هریک از مستندات و ملاحظه عنوان و متن کامل مستند مربوط از طریق آن سامانه است .
در این صفحه علاوه بر امکان جستجوی مستندات قانونی رای، بر اساس بازهی زمانی و نوع مستند، آراء مرتبط با آن مستند قانونی، با انتخاب دایرهی سبز رنگ بالای هر مستند
قابل مشاهده است .
در تصویر بعدی، یک نمونه از نتیجه جستجو در «عنوان» رأی، اعم از اداری، حقوقی و کیفری و شامل بازه زمانی از ابتدای آرای منتشرشده تا زمان جستجو نشان داده شده که پس از انتخاب هر رأی، علاوه بر ملاحظه متن آن، امکان مشاهده سایر مؤلفههای مرتبط با رأی نیز فراهم است.
در صفحه «مشخصات» هر رای، مشاهده اطلاعاتی از قبیل تاریخ و شماره رأی، شعبه و قاضی یا قضات صادرکننده رای ممکن است.
در این صفحه، متن رأی انتخاب شده به همراه «عنوان» و «پیام» اختصاص یافته به آن و برخی مشخصات کلی رأی قابل مشاهده است و همچنین امکان انتخاب یکی از آراء یا همه آنها برای چاپ گرفتن، به علاوه تغییر قلم وجود دارد .
اولین نسخه هوش مصنوعی، از قابلیتهای فعال شده آزمایشگاه متن کاوی آراء قضایی {به بند (5) امکانات آتی مندرج در صفحات پایانی این نوشتار مراجعه شود} به انتشار عمومی رسیده، قابلیت «ابر کلمات» است که بر اساس میزان تکرار عبارات و واژهها در آراء، با نمایی گرافیکی این واژه ها ارائه شده است.
لازم به ذکر است فعلاً این قابلیت در خصوص همه واژهها و عبارات فعال است، ولی به مرور، صرفاً روی واژهها و عبارات تخصصی تمرکز خواهد یافت.
در این صفحه امکان مشاهده «نمایه» اختصاص یافته به رأی به صورت تفصیلی فراهم است . «نمایه» که نوعی از موضوعبندی پیشرفته آراء محسوب میشود، نقشی مهم در دسترسی سریع و دقیق کاربران سامانه به آرای مورد نظر ایفاء میکند و بدون این قابلیت و ارزش افزوده، دسترسی به آرای مورد نظر با دشواری قابل توجه همراه میشود.
در حال حاضر کار توسعه و ترمیم نمایهها در دستور کار قرار دارد که ان شاء الله در آینده نزدیک تغییراتی در آن ایجاد خواهد شد.
در این صفحه عنوان قوانین و مقررات مرتبط با رأی مشاهده میشود و همچنین امکان پیوند آن با «سامانه ملی قوانین و مقررات ریاست جمهوری» به نشانی www.qavanin.ir فراهم است.
لازم به ذکر است چون معمولاً قوانین و مقررات، با گذر زمان با تغییراتی همراه میشود، لزوماً وضعیت قانون یا مقرره مورد استناد در رای مورد نظر، با وضعیت قانون و مقرره مربوط در وضعیت کنونی یکسان نیست، لذا مبتنی بر پیوندی که از این طریق با «سامانه ملی قوانین و مقررات ریاست جمهوری» برقرار می شود، میتوان با استفاده از قابلیت موجود در این سامانه، وضعیتهای مختلف قانون و یا مقرره را در بازههای زمانی گوناگون مشاهده کرد تا مشخص گردد در رای مورد نظر کدام وضعیت قانون و مقرره مربوط، مورد استناد قرار گرفته است.
این صفحه به گونهای طراحی شده که امکان مشاهده مراحل گردش پرونده وجود داشته باشد. با این توضیح که از طریق این صفحه، ضمن مشاهده تاریخ ثبت دادخواست یا شکایت و تاریخ صدور آراء در مراحل مختلف دادرسی، دستیابی به زمان صرف شده در یک پرونده از ابتدا تا صدور رأی قطعی در صورت دریافت و ورود اطلاعات مربوط به آن فراهم خواهد شد.
لازم به ذکر است چون در وضعیت کنونی، ارتباط این سامانه با دیگر سامانههای مربوط در قوه قضاییه کامل نگردیده و نتیجتاً اغلب اطلاعات مربوط به پروندهها از این حیث وارد سامانه نشده است، نتایج بسیار محدودی در این خصوص در صفحه موصوف مشاهده میگردد که توسعه آن در آینده در برنامه کاری قرار دارد.
در انتهای صفحه مربوط به هر رأی، امکان نقد آن رأی و درج توضیحات و همچنین ثبت نظر به عنوان موافق یا مخالف برای عموم کاربران فراهم شده است.
علاوه بر این امکان، قابلیت مشاهده نقد دیگران ذیل عنوان «نقدهای شما» وجود دارد که می توان نظر مخالف یا موافق نیز نسبت به این نقدها ثبت گردد.
در قسمت چپ بالای صفحه اصلی با استفاده از علامت (سه خط) و انتخاب گزینه «نمایهها»، امکان مشاهده اطلس کلی نمایهها و درختواره آن فراهم است؛ با این توضیح که تعداد آرای موجود در سرشاخهها و زیرشاخهها نیز به تفکیک قابل مشاهده است .
در این وضعیت با انتخاب هر قسمتی از درختواره، علاوه بر تعداد آرای مربوط به آن، متن رأی نیز قابل مشاهده است . امکان مشاهده نقشه کامل اطلس نمایهها و متن pdf آن و همچنین جستجو در نمایهها نیز در این صفحه وجود دارد.
یکی از قابلیتهای ویژه این سامانه، امکان گرفتن خروجی سریع کتاب، از آراء به صورت صفحه آرایی شده است. در این قابلیت با تعیین بازه زمانی، گروه رأی(اداری، حقوقی و کیفری) و مرجع صدور رأی مجموعهای با فهرست تاریخی، فهرست موضوعی(نمایه) و متن فصلبندی شده و با واژهنامه تخصصی، تنها با فشردن یک دکمه، فراهم شده است.
در حال حاضر این قابلیت صرفاً در داخل پژوهشگاه قوه قضاییه و برای مسئول ذیربط فراهم است و در آینده و مبتنی بر سیاست مقرر و با لحاظ ترتیبات و شرایط خاص، امکان فراهم شدن استفاده از آن برای کاربران بیرونی وجود دارد.
مسئولان ذیربط در پژوهشگاه قوه قضاییه، مشتاقانه منتظر دریافت نظرات و پیشنهادهای کاربران گرامی و مخاطبان فرهیخته این سامانه هستند.
از این رو برای تسهیل ارتباط دوسویه در این خصوص، گزینهای با همین عنوان در قسمت چپ بالای صفحه اصلی، با استفاده از علامت (سه خط)، در نظر گرفته شده است تا کاربران محترم نظرات و پیشنهادهای خود را از جهات مختلف، نسبت به قابلیتهای نرم افزاری سامانه مذکور و همچنین جوانب محتوایی آن در قسمت مربوط درج کنند تا پس از بررسی لازم، در خصوص نحوه رعایت آن تصمیم گیری شود و حتی در صورت لزوم و مقدورات نتیجه بررسی و اقدام نیز از طریق رایانامه(ایمیل) به پیشنهاد دهنده منعکس گردد.
بدین لحاظ توصیه میشود که پیشنهاد دهندگان محترم، حداقل، نشانی رایانامه(ایمیل) خود را در قسمت معین شده درج کنند.
افزایش تعداد آرای قضایی منتشر شده در سامانه ملی آرای قضایی نسبت به وضعیت موجود، هم از حیث به هنگام شدن آن تا زمان حال و هم از حیث توسعه آن به مراجع قضایی در سایر استانها، از برنامههای قطعی پژوهشگاه قوه قضاییه است که ان شاء الله مبتنی بر فراهم شدن مقدمات مربوط، به مرور اجرایی خواهد شد.
ارتباط سطح ماده و تبصرههای مستندات رای، به سامانه ملی قوانین و مقررات ریاست جمهوری
این قابلیت با امکان مشاهده مستقیم متن مواد استنادی در آراء، ضمن رعایت صرفهجویی در زمان برای کاربران محترم، شرایط لازم را برای تحلیل دقیق مفاد رای با مستندات آن فراهم کرده و در عین حال با پیوندی که بین این قابلیت با سایر قسمتهای سامانه ایجاد خواهد شد، امکان تهیه گزارشهای جامع آماری را از حیث استناد به اجزای ساختاری قوانین و مقررات فراهم میکند که یکی از وجوه آن میتواند آسیب شناسی نظام قضایی و تقنینی در کشور باشد.
در این صفحه که در برنامه توسعه سامانه مذکور قرار دارد، امکان مشاهده برخی از مشخصات کاربردی طرفهای دعوی در صورت وجود آن در متن رای و یا دریافت آن به طریق مقتضی و با رعایت حریم خصوصی و ترتیبات امنیتی و غیره فراهم خواهد شد.
در این صفحه نیز که در برنامه توسعه سامانه مذکور قرار دارد، امکان مشاهده نتیجه تحلیلی رأی فراهم میشود. با این توضیح که اطلاعات تفکیک شده از رای بدوی و تجدید نظر از حیث، محکومیت، برائت، نوع محکومیت و غیره در آن درج و قابل مشاهده خواهد شد.
با توجه به رشد فن‌آوری‌هایی مانند هوش مصنوعی و روشهای مرتبط با آن همچون متنکاوی، یادگیری ماشین، یادگیری عمیق و پردازش تصویر، بهره‌گیری از این پیشرفت‌های علمی میتواند در جهت تکامل و هوشمندسازی سامانه ملی آراء قضایی قرار گیرد و نتیجتاً موجب جهش در قابلیتهای نرم‌افزاری و صرفهجویی قابل توجه در منابع انسانی و مالی شود .
پژوهشگاه قوه قضائیه سعی دارد با راه اندازی آزمایشگاه هوش قضایی در سامانه ملی آرای قضایی، گام به گام و به صورت کاربردی قابلیتهای متعددی را در این زمینه فعال کند که به برخی از عناوین مهم آن به شرح آتی اشاره میشود:
استخراج اطلاعات: متن آراء قضایی دارای اطلاعاتی متعدد است که استخراج این اطلاعات از حالت متنی به مولفهها و ویژگیهای قابل پردازش، ارزش افزوده اطلاعاتی فراوانی به آرای منتشر شده میدهد که در حالت عادی جستجوی این موارد از یکایک آراء، فرآیندی زمانبر و پر هزینه است. برخی از این اطلاعات شامل جنسیت، سن قانونی، تابعیت و دارای وکیل بودن یا نبودن طرفهای دعوی، شماره پرونده، شماره و تاریخ دادنامه و نام قاضی و شعبه صادر کننده رای، کارکردهای خود را در سامانه ملی آرای قضایی دارد.
استخراج مستندات قانونی رای : تشخیص مستندات قانونی مندرج در آراء، از ابعاد مختلف قضایی، تقنینی، تنقیحی، آموزشی و پژوهشی، ابزاری قوی در اختیار مخاطبان مربوط قرار خواهد داد که با تحلیل آن ضمن یافتن نقاط قوت و ضعف آراء، آسیبشناسی عمیقی از پیکره آرای قضایی به دست خواهد داد که میتوان برای برنامههای اصلاحی و تحولی در ساختار قضایی و حقوقی کشور از آن استفاده کرد. تشخیص فراوانی آراء در مستندات مختلف، آرای متهافت و مانند آن از جمله آثاری است که میتوان از این رهگذار نیز بدان دست یافت.
دستهبندی موضوعی: دستهبندی هوشمند آراء بر اساس موضوعات متعدد قضایی، با سرعت و دقت بخشیدن به یافتن آرای مورد نظر مخاطبان، امکان رسیدن به نتایج مورد نظر آنان را حسب نوع استفاده (قضایی، تقنینی، تنقیحی، آموزشی، پژوهشی و غیره)، تسهیل و کم هزینه میکند.
کشف ارتباطها: در این بخش با کشف هوشمند ارتباط آراء با یکدیگر، فراوانی آراء در موضوعات مختلف و همچنین آراء مشابه و متهافت که مبنایی برای صدور آرای وحدت رویه است، مشخص میگردد.
گزارشهای تحلیلی: در بخشی از این گزارشها با استفاده از روشهای هوش مصنوعی، فراوانی انواع جرائم و موضوعات حقوقی و اداری و غیره در پروندهها و نوسانات و تغییرات زمانی و مکانی آن مشخص میگردد.
رعایت حریم خصوصی: با استفاده از روشهای هوش مصنوعی میتوان رعایت حریم خصوصی اشخاص ذی مدخل در پروندهها را از حیث مخففسازی اسامی و غیره با صرف زمان کمتر و دقت بیشتر رعایت کرد.
تحلیل نقد کاربران: تفکیک و تحلیل نظرات مثبت و منفی کاربران سامانه ملی آرای قضایی نسبت به آراء منتشر شده با مشخص کردن شاخصهای مختلف، یکی دیگر از این قابلیت هاست.
بدون تردید با توجه به اینکه مبتنی بر الزامات قانونی، احتیاطها و مراقبتهای لازم از حیث حفظ حریم خصوصی، امور امنیتی، اخلاق و عفت عمومی، سیاست محوری پژوهشگاه قوه قضائیه در انتشار آرای قضایی است، در عین حال چنانچه این انتشار در حد امکان و مقدورات، کثرت لازم و کافی را داشته باشد، دسترسی جامعه حقوقی کشور، اعم از قضات، وکلاء، اساتید، دانشجویان و غیره به سطح گستردهای از آرای قضایی با استفاده از قابلیتهای مذکور، نتایج مورد نظر آنان را با دقت و سرعت مطلوب فراهم خواهد کرد که قطعاً در صرفهجویی زمان و هزینههای دیگر، نقش اساسی و محوری دارد و در این ارتباط کمیت و کیفیت استفاده از هوش مصنوعی بسیار کارسازست.
یکی از قابلیتهایی که برای این سامانه از ابتداء پیشبینی شده، ارائه گزارشهای پیشرفته است که بعضی از این گزارشها فعال شده و به اقتضای ماهیت آن در داخل پژوهشگاه قوه قضاییه از آن استفاده میشود و این امکان وجود دارد با لحاظ تمهیدات و شرایط خاص، برخی از آن در معرض عمومی نیز قرار گیرد.
